کسب وکار اجتماعی: الگوی جدید خیریه

- اخبار اقتصادی -

سرمایه گذاری به معنای عام، به هر نوع فعالیتی اطلاق می شود که منجر به ایجاد ارزش، رشد و توسعه شود. در حوزه امور خیریه نیز، می توان از این مفهوم استفاده کرد. به عبارت دیگر، کمک به نیازمندان تنها از طریق اهدای پول یا کالا به صورت مستقیم نیست؛ بلکه می توان از رویکردی هوشمندانه تر و بلندمدت تر استفاده کرد که ضمن کمک به محرومان، باعث ایجاد فرصت های شغلی، افزایش مهارت ها و بهبود شرایط زندگی آن ها شود.

موسسات خیریه سنتی معمولاً به دنبال جمع آوری کمک های بلاعوض از مردم هستند و این کمک ها را به شکل غذا، لباس یا کمک های نقدی مستقیم به نیازمندان اختصاص می دهند. اگرچه این روش ها می توانند در کوتاه مدت مفید باشند، اما چندین نقطه ضعف دارند: وابستگی دائمی این مؤسسات به کمکهای خیرین، عدم پایداری مالی، کاهش کرامت انسانی در هنگام پرداخت صدقه.

در چند سال اخیر، برای کمک به نیازمندان، الگوی جدیدی از مؤسسات معرفی شده است که به «کسب وکار اجتماعی» Social business معروف هستند. این نوع کسب وکارها، ترکیب موسسات خیریه و شرکت های تجاری هستند. هدف اصلی آن ها حل مشکلات اجتماعی است، اما برخلاف موسسات خیریه، از طریق ایجاد درآمد اهداف خود را دنبال می کنند. موسسات خیریه مجاز به سرمایه گذاری و کار نیستند و صرفاً با جمع آوری کمک های بلاعوض به نیازمندان کمک می کنند. اما کسب وکارهای اجتماعی حاصل «سرمایه گذاری» فرد یا افرادی است که با یک ایده خلاقانه به دنبال کمک به نیازمندان هستند. در کسب وکار اجتماعی، محصولات یا خدماتی که به حل مشکلات اجتماعی نیازمندان بینجامد ارائه می شود و در عین «تولید» و کسب درآمد، کمک به نیازمندان نیز رخ می دهد. سود و درآمد حاصل از این کسب وکار، اغلب برای بهبود کیفیت خدمات و گسترش فعالیت های آن شرکت صرف می شود.

در این زمینه توجه به تجربه شرکت «گرامین دانون»Grameen Danone Foods  جالب است. این شرکت در بنگلادش تأسیس شد و هدف آن بهبود سلامت کودکان محروم و کاهش مشکلات تغذیه ای بود. در این راستا، شیر خام از دامداران محلی خریداری و برای تولید محصولات لبنی غنی از مواد مغذی به کار گرفته می شد. این محصولات به ویژه برای کودکانی طراحی شده اند که در معرض خطر کمبود وزن یا کوتاهی قد ناشی از کمبود تغذیه قرار دارند. این شرکت نوعی ماست کم هزینه و غنی از ویتامین ها و مواد معدنی (مانند آهن، روی و ویتامین A) تولید می کند که برای بهبود سلامت کودکان طراحی شده است. این ماست به صورت کوچک بسته و مقرون به صرفه عرضه می شود تا خانواده های فقیر بتوانند آن را خریداری کنند. همچنین خرید شیر از تولیدکنندگان محلی به این دامداران کوچک مقیاس کمک می کند تا درآمد پایداری داشته باشند. سود شرکت، برای گسترش خدمات به کار گرفته می شود. حاصل این سرمایه گذاری، یک «کسب وکار اجتماعی» است که با «تولید» محصول، به کسب سود و حل مشکلات اجتماعی(کمبود تغذیه و فقر) می پردازد. این شرکت نیازمند کمک خیرین نیست و با تکیه به سود و درآمد خود، ادامه حیات می دهد.

کسب وکارهای اجتماعی معمولاً با جذب سرمایه از افراد دغدغه مند نسبت به مشکلات اجتماعی آغاز می شود. این افراد خواهان سرمایه گذاری هستند و در ضمن علاقه مند هستند به بهبود کیفیت زندگی نیازمندان کمک کنند. این سرمایه گذاران به دنبال حمایت از ایده های نوآورانه هستند که ضمن ایجاد تأثیرات اجتماعی، به تولید پایدار مالی منجر شوند.

کسب وکارهای اجتماعی نوعی «سرمایه گذاری» برای حل مشکلات اجتماعی هستند. این سرمایه گذاری نه تنها به بهبود شرایط زندگی افراد نیازمند کمک می کند، بلکه به ایجاد فرصت های شغلی و ارتقای کیفیت زندگی جوامع محلی نیز کمک می کند. در کسب وکارهای اجتماعی، افراد نیازمند به جای دریافت کمک مستقیم، از طریق اشتغال، آموزش یا مشارکت در فعالیت ها، بهبود وضعیت خود را تجربه می کنند. این رویکرد کرامت و حیثیت افراد را حفظ می کند. از طرف دیگر، خیریه های سنتی به دلیل وابستگی به کمک های بلاعوض، ممکن است در صورت کاهش حمایت ها با مشکل مواجه شوند. اما کسب وکارهای اجتماعی به دلیل درآمدزایی مستقل، این مشکل را ندارند و می توانند به طور مداوم به فعالیت بپردازند و تأثیرگذاری خود را در بلندمدت حفظ و افزایش دهند.

کسب وکارهای اجتماعی با ترکیب دو عنصر «تأثیر اجتماعی» و «پایداری اقتصادی» به چالش های اجتماعی پاسخ می دهند. این الگوی سرمایه گذاری، در حال رشد و توسعه است. براساس گزارش «انجمن جهانی اقتصاد» در ابتدای سال 2024 ، تقریباً 10 میلیون کسب وکار اجتماعی در سراسر جهان فعال هستند که در مجموع 200 میلیون از مشاغل را در تمام دنیا به خود اختصاص داده اند.

با این حال در ایران، این الگوی سرمایه گذاری کمتر شناخته شده است و افراد خیّر ترجیح می دهند که از طریق خیریه ها به ارتقای زندگی نیازمندان کمک کنند. در حالی که به دلایلی که بیان شد، «کسب وکار اجتماعی» ابزاری کارآمدتر و انسانی تر است. به علاوه با مطالعۀ سیرۀ معصومین علیهم السلام متوجه می شویم که آنها بیش از اینکه به پرداخت صدقه تمایل داشته باشند، به راه اندازی کسب وکار برای نیازمندان علاقه مند بودند. نمونه ها در این زمینه فراوان است و فقط به چند مورد اشاره می شود:

در جلد اول کتاب داستان راستان شهید مطهری روایتی از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) بیان شده است که کاملاً با فلسفه کسب وکارهای اجتماعی همخوانی دارد. فردی مستمند برای دریافت صدقه به پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله وسلم) مراجعه می کند. پیامبر(صلی الله علیه و آلیه وسلم) توصیه می کنند که به جای دریافت صدقه به کسب وکاری بپردازد و از این راه مشکل مالی خود را حل کند. این فرد می پذیرد و با قرضی اندک، کسب وکار کوچکی مثل جمع آوری هیزم به راه می اندازد. پس از مدتی توانمند می شود و پیامبر با دیدن وضعیت وی ابراز رضایت می کنند. در کتاب شریف کافی، روایتی از امام باقر(علیه السلام) آمده است. یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم، به نام «سعد» به قدری فقیر بود که روزها شکمش را با صدقه مردم سیر می کرد و شبها نیز زیر سایه بانی کنار مسجد می خوابید. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به او دو درهم کمک کردند و از او خواستند که کسب وکاری راه بیندازد. سعد، با این سرمایه اولیه توانست خود را از فقر نجات دهد و به فردی ثروتمند تبدیل شود. در روایات اسلامی قرض دادن برای رفع نیاز برتر از صدقه شمرده شده است. مثلاً پیامبـر اکـرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هزار درهم را اگر دوبار قرض بدهم، بیشتر دوست دارم از اینکه آن را یک مرتبه به عنوان صدقه بپردازم»(بحار الانوار، جلد103). در کتاب فقه الرضا علیه السلام نقل شده که امام هشتم فرمود: «پاداش وام دادن هجده برابر بیش از صدقه است؛ زیرا قرض الحسنه باعث می شود که شخص به گرفتن صدقه دچار نشود». این دقیقاً متناسب با منطق کسب وکار اجتماعی است که به جای پرداخت صدقه، یک گردش مالی ایجاد می کند تا به این وسیله مشکلات اجتماعی برطرف شود.

«محمد یونس»، برنده جایزه صلح نوبل و بنیان گذار مفهوم کسب وکارهای اجتماعی، معتقد است که کسب وکار اجتماعی «ابزاری برای اقدام عملی در جهت توانمندسازی جامعه» است. این همان چیزی است که جامعه امروز ایران به آن نیاز دارد: الگویی از کار خیر که نه مبتنی بر صدقه، بلکه بر پایه سرمایه گذاری اجتماعی و توانمندسازی استوار باشد. در این صورت می توان امیدوار بود که هم فقر کاهش یابد و هم سرمایه گذاری برای تولید رونق بگیرد.

در سالی که به نام «سرمایه گذاری برای تولید» نامگذاری شده است، کسب وکارهای اجتماعی می توانند پلی بین دو دنیای به ظاهر مجزا باشند: از یک سو حل مسائل اجتماعی و از سوی دیگر ایجاد سرمایه گذاری اقتصادی. به این دلیل پیشنهاد می شود افراد خیّر، کمک کنند که افراد دارای خلاقیت، کسب وکار اجتماعی ایجاد کنند و به این شکل با گردش سرمایه، مشکلات اجتماعی (مانند اشتغال معلولان، اشتغال افراد نجات یافته از چرخه اعتیاد، مراقبت و توانمندسازی کودکان و زنان بی سرپرست، ....) نیز حل شود.

منبع: برای نگارش این یادداشت از گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی با عنوان «سلسله گزارش های تبیین و تنظیم کسب وکارهای اجتماعی (گزارش اول: مفهوم شناسی)» استفاده شده است.

https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1822860

* دکتر محسن ردادی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

انتهای پیام/